Jemioła pospolita (biała) - Viscum album L.

Witam Was Kochani Czytelnicy po bardzo długiej przerwie. Zapraszam do czytania i komentowania, a przede wszystkim dziękuję Wam, że byliście przez cały ten czas, kiedy na blogu brak było nowości i że jesteście teraz.

Jemioła, nazywana także strzęślą, jest krzewem zaliczanym do rodziny Gązewnikowatych Loranthaceae, półpasożytującym na różnych gatunkach drzew ze znaczną przewagą liściastych (dąb, brzoza, lipa, topola, klon, wierzba, wiąz, także drzewa owocowe, np. jabłoń, grusza) oraz na sośnie, jodle, modrzewiu i świerku. Występuje w Europie, Azji i Ameryce Północnej. Lepkie nasiona jemioły roznoszone są na nowych żywicieli przez ptaki, m.in. jemiołuszki, kwiczoły i drozdy.

W obrębie gatunku Viscum album wyróżnia się trzy podgatunki: jemioła pospolita typowa (Viscum album subsp. album) – najbardziej rozpowszechniona w Polsce (stanowi ok. 78% wszystkich podgatunków, pasożytuje na 164 gatunkach i odmianach drzew i krzewów), jemioła pospolita jodłowa (Viscum album subsp. abietis), jemioła pospolita rozpierzchła (Viscum album subsp. austriacum).

   Jemioła na przedświątecznym stoisku na Targówku, grudzień 2015.

Ta nadaje się tylko jako pretekst do całowania, 
bo nie wiemy przecież z jakiego stanowiska została pozyskana.

Nazwa

Pierwszy człon nazwy - Viscum pochodzi od łacińskiego słowa viscosus, co znaczy lepki, kleisty, album natomiast od albus, czyli biały, co ma związek z kolorem owoców jemioły.

W języku angielskim jemioła nazywana jest Mistletoe, francuskim - Gui commun, niemieckim - Mistel.

Surowiec

Surowcem jest ziele jemioły Herba Visci (Poprzęcki podaje Stipites Visci – pędy jemioły) pozyskiwane od grudnia do marca, co roku świeże. Zbiera się niezdrewniałe szczyty pędów, które należy możliwie szybko i drobno pokroić po czym poddać suszeniu (trudno wysycha) w temperaturze do 25⁰C. Ale uwaga! O wiele bardziej wartościowe jest ziele świeże! Ma ono działanie hipotensyjne znacznie silniejsze od suszonego (o ile suszone w ogóle takie wykazuje, o czym dalej).

Nieco inne, niż powyżej, rekomendowane pory zbioru sugeruje Maria Treben w Aptece Pana Boga. Autorka radzi stosować jemiołę zbieraną od początku października do początku grudnia oraz w marcu i kwietniu. Dodatkowo podaje, że jemioły zbierane z dębu i topoli mają najsilniejsze działanie lecznicze (w kontekście zastosowania jemioły jako zioła wspomagającego funkcjonowanie trzustki w terapii cukrzycy).

Na skalę przemysłową pozyskiwanie surowca związane jest z wyrębami drzew. Z drzew rosnących łatwo ją strącić, gdyż łamie się w węzłach łodygi. Z 3 kg świeżego ziela uzyskuje się ok.1 kg suszu.

Biegański wspomina o wykorzystaniu owoców jemioły, dojrzewających w listopadzie, jako środka przeciwpasożytniczego. Inne opracowania przestrzegają przed ich stosowaniem wewnętrznym ze względu na trujący charakter, dlatego pamiętajmy by do przygotowywania maceratów stosować ziele pozbawione owoców, z których jednak można przygotować bardzo wartościowe preparaty do użytku zewnętrznego, o czym poniżej.

Świeże owoce i mielone ziele można zamrozić i przechowywać 1 rok.

Związki czynne

Skład i zawartość związków czynnych w zielu jemioły są zmienne, zależne od pory zbioru, warunków pogodowych i oczywiście od żywiciela.

Zawiera ono m.in. flawonoidy (pochodne kwercytyny), aminy (tyramina, cholina, acetylocholina, histamina, tryptamina), kwasy organiczne - fenolokwasy (m.in. kw. kawowy), związki terpenowe (β-amyryna, kw. oleanolowy, β-sitosterol, kw. ursolowy, lupeol), glikoproteiny typu lektyny, którym przypisuje się właściwości cytostatyczne i kancerostatyczne, polipeptydy (wiskotoksyny I, II, III, IVb, A2, A3), alkohole cukrowe (inozyt), kw. γ-aminomasłowy.

Surowiec zebrany w czerwcu zawiera najwięcej wiskotoksyn, natomiast w grudniu – lektyn.

Działanie

Hipotensyjne (obniżające ciśnienie) działanie alkoholowych wyciągów z jemioły wymieniane przez wielu autorów jest raczej wątpliwe. Według Różańskiego napar i intrakt, przygotowywane przecież na gorąco, nie wykazują działania hipotensyjnego i immunostymulującego, za które odpowiadają proteiny, proteidy i lektyny uszkadzane w trakcie przyrządzania tej formy podania. Za to, jak wymienia, działają one uspokajająco, rozkurczowo i przeciwzapalnie. Inny pogląd reprezentuje Ożarowski, uważając działanie Intractum Visci (wyciąg alkoholowy ze świeżego ziela) za silniejsze od działania maceratu w wypadku nadciśnienia i miażdżycy.

Ożarowski nie wskazuje, które z substancji czynnych miałyby odpowiadać za działanie hipotensyjne, rozpuszczalne w wodzie i alkoholu flawonoidy i aminy, czy inne, z wykluczeniem glikoproteidów i wiskotoksyny nierozpuszczalnych w wodzie (nieobecne w naparze i odwarze) i nieresorbowanych w układzie pokarmowym. Glikoproteidom i wiskotoksynie przypisuje działanie cytotoksyczne i nekrotyczne tylko po podaniu miejscowym w formie iniekcji do guza nowotworowego. 

Poza wyżej wymienionym lektyny i wiskotoksyna wykazują także działanie immunostymulujące, poprzez wzmożenie fagocytozy, produkcji przeciwciał oraz uwalniania interferonu.

Maceraty przygotowane ze świeżego ziela obniżają ciśnienie krwi, wzmacniają i uszczelniają ściany naczyń krwionośnych, podnoszą odporność, działają przeciwkrwotocznie, przeciwpadaczkowo, uspokajająco. Błędem jest przypisywanie działania hipotensyjnego acetylocholinie, która w maceracie przygotowanym na zimno co prawda jest obecna, ale przyjmowana doustnie ulega przecież strawieniu i nie może wywołać takiego efektu.

Według Różańskiego poza ekspozycją na wysoką temperaturę równie niekorzystnie działa zastosowanie jako ekstrahenta stężonego alkoholu, który denaturuje i tym samym unieczynnia większość związków aktywnych jemioły. Nalewki należy więc przyrządzać na alkoholu 20-35% w proporcji 1:3 lub 1:5 (stosować 5-10ml 1-2x dziennie) albo na czerwonym wytrawnym winie w stosunku 1:5 (kieliszek 1x dziennie).

Standaryzowane preparaty z jemioły z przeznaczeniem do iniekcji (Iscador, Plenosol, Helixor, Fatlelixor) stosuje się w chorobach stawów oraz nowotworach. Zawarte w nich lektyny zmniejszają ryzyko tworzenia się przerzutów, działają immunostymulująco (uwalnianie cytokin, zwiększenie wytwarzania TNF), zmniejszają ból towarzyszący chorobie (wzrost poziomu endorfin) i są dobrze tolerowane przez chorych. Łagodzą skutki uboczne chemio- i radioterapii. Duży problem technologiczny stanowiło uzyskanie stałego powtarzalnego stężenia lektyn w gotowym produkcie ze względu na znaczne zróżnicowanie surowca. Preparaty do stosowania pozajelitowego znajdują także zastosowanie w leczeniu łuszczycy, ciężkich form trądziku, alergii, zapalenia przydatków i przewlekłych infekcji, wirusowego zapalenia wątroby, zakażenia HIV. Zróżnicowanie składu poszczególnych preparatów związane z bytowaniem przez jemiołę na różnych żywicielach (Iscador Q- z jemioły pasożytującej na dębie, Iscador M na jabłoni) związane jest z ich ukierunkowaniem na leczenie danej jednostki chorobowej.

Więcej o preparatach pozajelitowych z jemioły na stronie dr Różańskiego, aby przeczytać kliknij tutaj.

Ożarowski wspomina ponadto o działaniu moczopędnym ziela, które może skutkować efektem hipotonicznym oraz obniżeniem poziomu kwasu moczowego we krwi i znajdować zastosowanie w terapii przeciwartretycznej.

Biegański nadmienia o stosowaniu jemioły przy epilepsji, kurczach, chorobach nerwowych i zwapnieniu naczyń. Poprzęcki wymienia dodatkowo właściwości wzmacniające działanie gruczołów wydzielania wewnętrznego i wzmagające przemianę materii. O takim oddziaływaniu pisała też Treben, wskazując na użyteczność jemioły w leczeniu cukrzycy.

Zastosowanie

Wyciągi z ziela stosowane doustnie znajdują zastosowanie w pomocniczym leczeniu nadciśnienia, wahaniach ciśnienia o podłożu emocjonalnym, przyśpieszonym rytmie serca, również w okresie klimakterium. Wspomagająco zalecano je przy nadmiernych krwawieniach miesiączkowych, powtarzających się krwotokach z nosa, niewielkich krwawieniach płucnych. Jako że nadciśnienie często towarzyszy miażdżycy ziele jemioły jest częstym dodatkiem do mieszanek przeciwcholesterolowych.

Maść z owoców jemioły można stosować do smarowania zmian nowotworowych na skórze, przy czym warto jest równolegle przyjmować preparaty pozajelitowe.  

W homeopatii jemiołę stosuje się w leczeniu padaczki.

Synergizm

Ziele jemioły w mieszankach nasercowych i na nadciśnienie wykazuje synergizm z kwiatostanem głogu, zielem konwalii, koszyczkiem arniki, kwiatem kasztanowca.

Poprzęcki w kuracjach przeciwmiażdżycowych radzi łączyć jemiołę ze skrzypem. Za jego radą garść skrzypu należy gotować przez 0,5 godziny w 1l wody, zasypać 1 łyżką rozdrobnionej jemioły, odstawić do naciągnięcia. Pić małymi porcjami w ciągu dnia. Dodatkowo sugerował stosowanie min. 2 łyżki płatków owsianych dziennie.

Działanie niepożądane

Ożarowski opisuje jemiołę jako surowiec silnie działający, którego przedawkowanie może prowadzić do wymiotów, kolki, krwawych biegunek, a nawet majaczenia i drgawek. O takich efektach spożycia owoców pisał także Mowszowicz.

Niektóre opracowania wskazują na jemiołę jako surowiec niebezpieczny do stosowania w samoleczeniu, którego wdrożenie do leczenia wymaga konsultacji lekarskiej.

Formy podania

Ożarowski proponuje podawać ziele jemioły w formie maceratu, wina lub intraktu. Biegański wymienia 3 formy: nalewka na wódce 40% lub mocnym winie (1:5), odwar, proszek. Według Różańskiego najbardziej wartościową formą podania jest macerat na zimno ze świeżego surowca oraz świeży mielony surowiec w miodzie (1 łyżeczka zmielonego ziela na 2 łyżki miodu, stosować 3x dziennie po łyżce). Kuźniewski proponuje przy krwotokach i obfitych krwawieniach miesięcznych stosować odwar z jednorocznych pędów (6 łyżek na 1l wody).

Dostępność

W sklepach zielarskich można kupić suszone ziele jemioły oraz Intractum Visci. Poza tym z jemioły produkuje się preparaty pozajelitowe i doustne.

Przetwory

Macerat z jemioły na zimno według Różańskiego

2-3  łyżki rozdrobnionego świeżego surowca (najlepiej użyć ręcznej maszynki do mięsa) zalać 250 ml 0,5% roztworu soli kuchennej w przegotowanej letniej wodzie (roztwór soli ułatwia ekstrakcję aminokwasów i peptydów), odstawić pod przykryciem na 6-8 godzin, przecedzić. Pić 3x dziennie po 30-50ml. Można przechowywać w lodówce do 3 dni.

Macerat z ziela jemioły według Ożarowskiego

0,5-1 łyżeczkę rozdrobnionego ziela jemioły zalać 1-1,5 szklanki ciepłej wody, macerować przez 15 min. Przecedzić. Stosować w nadciśnieniu, 2-3x dziennie ¼ - 1/3  szklanki między posiłkami.

Maść jemiołowa według Różańskiego

Świeże owoce jemioły rozetrzeć w moździerzu z olejem rycynowym, lanoliną (lub Linomagiem), gliceryną (nie więcej niż 1 łyżka na 50g owoców) i roztworem soli fizjologicznej (2 łyżki na 50 g owoców). Na 100g maści powinno przypaść 50 g owoców (maść 50%). Po przygotowaniu przechowywać w lodówce. Produkt jest lepki i ciągnący. Smarować zmiany na skórze 3x dziennie.

Wino z jemiołą według Ożarowskiego

40 g świeżego rozdrobnionego ziela jemioły zalać 1l białego słodkiego wina, pozostawić na 10 dni, wstrząsać co jakiś czas. Przecedzić. Pić przy nadciśnieniu 2x dziennie ¼ szklanki przed jedzeniem. Stosować przez 2 tygodnie.

Kuracja przeciw nadciśnieniu według Poprzęckiego

Przygotować mieszankę: 50 g ziela jemioły, 10 g ziela poziomki, 50 g kwiatów głogu, 10 g kłączy kozłka. Łyżkę ziół zalać szklanką zimnej przegotowanej wody na noc. Wypić małymi porcjami następnego dnia. Można zastosować kurację ze skórką cytryny: 2-3 x dziennie popijać pół łyżeczki skórki cytryny powyższym maceratem.

Ciekawostki

Zainteresowanych symboliką i obrzędami związanymi z jemiołą odsyłam do artykułu prof. Ożarowskiego pt. Tajemnicza jemioła Od druidów i złotej rózgi Eneasza do bożonarodzeniowego drzewka.

Z owoców jemioły pozyskuje się klei (wiscynę) stosowany do chwytania owadów i ptaków.

I na koniec coś dla tych, którzy tak jak ja, zastanawiali się jak wygląda jemiołuszka. Jemiołuszka jest ptakiem wędrownym, w Polsce można ją zaobserwować od października do kwietnia.

Jemiołuszka zwyczajna, zdjęcie z Wikipedii

Ciekawa jestem jakie Wy, Drodzy Czytelnicy, macie doświadczenia związane z jemiołą (nie pytam o bożonarodzeniowe buziaki ;)? Przy okazji pozdrawiam Was świątecznie, życząc wszystkiego co najlepsze. Mam w planach artykuł o cynamonie, ale nie wiem czy uda się go opublikować przed sylwestrem, więc na wszelki wypadek - do siego roku!

Bibliografia: 

Biegański J., Ziołolecznictwo Nasze zioła i leczenie się nimi, Łódź 1950. 
Ciaciura M., PopulacjaViscum album subsp. album na terenie miasta Police, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego 2007, nr 503. 
Kuźniewski E. Augustyn-Puziewicz J., Przewodnik ziołolecznictwa ludowego, Warszawa-Wrocław 1986.
Kwaśniewska J., Mikołajczyk K., Zbieramy zioła, Warszawa 1986.
Lamer-Zarawska E., Fitoterapia i leki roślinne, Warszawa 2007.
Mowszowicz J., Przewodnik do oznaczania krajowych roślin trujących i szkodliwych, Warszawa 1982. 
Nartowska J., Jemioła- roślina świątecznych pocałunków, Panacea2012, Nr 4 (41). 
Ożarowski A. i Jaroniewski W., Rośliny lecznicze i ich praktyczne zastosowanie, Warszawa 1989.
Ożarowski A., Ziołolecznictwo Poradnik dla lekarzy, Warszawa 1982.
Podbielkowski Z., Słownik roślin użytkowych, Warszawa 2003.
Poprzęcki W., Rośliny lecznicze 2, Warszawa 1983.
Samochowiec L., Kompendium Ziołolecznictwa, Wrocław 2002.
Treben M., Apteka Pana Boga, Warszawa 2010.

Poza tym korzystałam ze stron dra Różańskiego (zajrzyjcie, serdecznie polecam):  

Jemioła - Viscum 
Jemioła - Viscum, czy jest skuteczna i co leczy?cz. I  
Jemioła - Viscum raz jeszcze