Co wspólnego ma Noc Świętojańska z Nocą Kupały? A między wierszami o tym, jakie zioła przewijały się w obrzędach z nimi związanych…

W okresie przesilenia letniego, w noc przypadającą około 21-22 czerwca na terenach zamieszkanych przez ludy słowiańskie, celtyckie, germańskie i ugrofińskie, obchodzono święto żywiołów, którym przypisywano moc oczyszczającą - wody i ognia, nazywane także, w zależności od regionu, Sobótką (nie, nie! nie od soboty, tylko od sabatu, albo legendarnej postaci o imieniu Sobótka), Kupalnocką, Palinocką lub Kupałą. Było to także święto miłości, płodności, słońca i księżyca.

Na Litwie śpiewano w tym czasie pieśni o tym, jak w pierwszą wiosnę po stworzeniu świata Księżyc poślubił Słońce, które następnego ranka po nieprzespanej nocy poślubnej wstało, wzniosło się nad horyzont i zostało przez niego opuszczone i zdradzone z Jutrzenką. Od tej chwili oboje są dla siebie wrogami, a ich rywalizacja najsilniej zaznacza się właśnie podczas letniego przesilenia – najdłuższego w ciągu roku dnia i najkrótszej nocy…

Obchody Kupały rozpoczynano od rytualnego wskrzeszenia ognia z drewna jesionu, brzozy lub dębu, po uprzednim zgaszeniu wszystkich palenisk we wsi, a od głównego ogniska odpalano stosy siana układane na wzgórzach, tak by były widoczne z daleka i stwarzały poczucie wspólnoty w świętowaniu między mieszkańcami sąsiednich wiosek. Skakanie przez ogień, tańce wokół niego oraz składanie ofiar z drobnych zwierząt i ziół miało zapewniać spokój i ochronę przed złymi mocami, które, zgodnie z wierzeniami, tej nocy były szczególnie aktywne, a także gwarantować urodzaj i płodność.

Noc Sobótkowa była także okazją do łączenia się w pary i uniknięcia kojarzenia małżeństw przez głowę rodu i starszyznę. Dziewczęta wyplatały więc wianki z kwiatów i ziół, użytych w liczbie nieparzystej, a potem śpiewając i tańcząc, rzucały je na wodę. Chłopcy natomiast wianki wyławiali, by potem odnaleźć ich właścicielkę. I tak, za przyzwoleniem starszyzny, młodzi dobierali się w pary. O świcie, przepasani bylicą - w krajach słowiańskich ziołem magicznym, rytualnym i leczniczym, o mocy odstraszającej złe duchy, po samotnym spacerze po lesie, powracali do wciąż płonących ognisk, aby przez nie przeskoczyć i w tym właśnie akcie, tego jedynego dnia w roku, zawrzeć małżeństwo.

Do odganiania demonów używano również dziurawca, nazywanego zielem świętojańskim lub zielem Świętego Jana, gdyż niezależnie od wszystkiego, zawsze zakwitał przed 24 czerwca oraz arniki, stąd jej ludowa nazwa - kupalnik. Na Kaszubach wykorzystywano w tym celu gałązki klonu.

Noc Kupały była także nocą poszukiwań kwiatu paproci, nazywanego „Perunowym Kwiatem”, gdyż burze sprzyjały jego pojawieniu się,  który zgodnie z legendą, zakwitał tylko raz do roku, a znalazcy miał przynosić pomyślny los, bogactwo, siłę i mądrość. Ponieważ wszyscy wiemy, że paprocie nie kwitną, dodam, że w tamtym czasie najprawdopodobniej określano tym mianem wiele roślin zasiedlających podmokłe stanowiska, a skonkretyzowanie o jaki gatunek lub gatunki chodziło nastręcza wiele trudności.Wymienia się więc ich kilka, najczęściej wspominając o długoszu królewskim, pióropuszniku strusim, nasięźrzale i podejźrzonie, jako tych, których liście zarodnionośnie mogły stanowić wspomniany obiekt poszukiwań. Nasięźrzałem, zbieranym w rytualny sposób, przy odpowiednim zaklęciu, nacierały się panny, aby zyskać zainteresowanie i miłość chłopców.

W tradycjach litewskiej, łotewskiej i estońskiej kwiat paproci stanowił symbol miłości i płodności, a „szukanie kwiatu paproci” wiązano właśnie z jej fizycznym wymiarem.  

Kupała to również noc wróżb, wróżono z tafli wody oraz ze zrywanych w milczeniu kwiatów polnych – rumianku, wspomnianej już arniki, nagietka, złocienia i bzu. Domy i obejścia zabezpieczano przed złymi mocami umieszczając w różnych miejscach bylicę (nazywaną także czarnobylem). Nawet krowom nakładano na głowy uwite z niej lub z pokrzywy wianki.

Wierzono, że od przesilenia wiosennego do przesilenia letniego, nie należy zażywać w ciągu dnia kąpieli w rzekach i  jeziorach ze względu na czyhające w nich demony wodne, natomiast kąpiel po zmroku lub przed wschodem słońca może mieć leczniczy skutek.

Po chrystianizacji, gdy działania mające na celu wykluczenie wielu pogańskich obrzędów z życia Słowian okazały się nieskuteczne, ustanowiono dzień 24 czerwca dniem Świętego Jana Chrzciciela. Liczne obrzędy z nocy Sobótkowych zostały przeniesione na Noc Świętojańską, obchodzoną w wigilię Świętego Jana, czyli 23 czerwca. W wielu rejonach palono więc wtedy ogniska, wyplatano wianki i wciąż odpędzano złe czary. Ziołom zbieranym w Noc Świętojańską przypisywano wyjątkową siłę działania. Zbierano rośliny o promieniście rozłożonych płatkach, mających przypominać aureolę Św. Jana: rumianek, mniszek, nagietek, jaskier, złocienie, arnikę i dziurawiec. Na Podlasiu wierzono, że najskuteczniejsze działanie mają zioła zbierane „między polskim, a ruskim Janem”, czyli między 24 czerwca, a 7 lipca, przy czym najlepiej pozyskiwać je z miejsc przy przydrożnych krzyżach, kapliczkach i figurach świętych.

Dziś obchody Nocy Świętojańskiej najczęściej przenosi się na najbliższą im sobotę, by zapracowani i w większości pozbawieni kontaktu z tradycją, potomkowie Słowian, czyli my, mogli wziąć udział w tej namiastce pradawnych obrzędów, z których najczęściej kultywowanym jest zwyczaj puszczania wianków…

To tak w ogromnym skrócie, bo temat jest naprawdę szeroki i dużo głębszy, niż z pozoru mogłoby się wydawać, a  każdy region miał pewnie, właściwe dla siebie zwyczaje, o których nie zawsze wspomina się w przekazach pisemnych...

Na koniec pieśń nawiązująca do Nocy Kupały, polskiego zespołu folkowego o nazwie - Jar, tak żeby choć troszkę przybliżyć Wam i sobie samej także, te słowiańskie klimaty:

Jak Wam się podoba? Mi bardzo, zwłaszcza muzyka w tle...
Wybieracie się na Wianki?

Zainteresowanym polecam publikację, którą pewnie jeszcze nie raz wspomnę: Obrzędy i Tradycje Zielarskie Regionu Nadbużańskiego.